مقدمه: از موضوعات مطرح شده اخیر در فرهنگ برنامه‌ریزی، نابرابری توسعه است. این نابرابری حاصل عوامل متعدد بوده، که سبب رشد ناهمگون و نامتعادل نواحی می‌شود. موضوعی که بازتاب آن را در چشم‌انداز جغرافیایی شهرها می‌توان یافت. لذا در برنامه‌ریزیها چگونگی توسعه در شاخصها و مکانهای مختلف از جمله مباحث مهم و اساسی به‌شمار می‌رود. در مقابل این توسعه، محرومیت و تنگناها قرار دارد؛ بنابراین ابعاد گوناگون و پیچیدگی موضوع، ضرورت شناخت میزان توسعه و محرومیت را بیان می‌کند.

روش: پژوهش حاضر دارای ماهیت کاربردی و ترکیبی از روش­های تحقیق توصیفی - تحلیلی می­باشد. لازم به ذکر است هدف کلی پژوهش، شناسایی توانمندیها و محدودیتهای توسعه­یافتگی در شاخصهای اجتماعی - اقتصادی استان یزد بوده؛ که با دیدگاه آمار فضایی مورد بررسی قرار گرفته است. برای تحلیل داده‌ها نیز، از نرم افزارهای Grafer، GIS و Excel در قالب مدل HDI و TOPSIS استفاده شده است.

یافته­ ها: شهرستانهای خاتم، میبد و صدوق محروم‌ترین و مرکز استان (یزد) توسعه یافته­تر از دیگر شهرستانهای استان است و به لحاظ آماره TOPSIS شهرستان یزد توسعه آن برابر 973/0% و میزان TOPSIS شهرستان خاتم با میزان 017/0% به ترتیب بیشترین و کمترین و همچنین آماره HDI شهرستان یزد برابر 26/0% به‌عنوان توسعه یافته­ترین و HDI شهرستان خاتم برابر 1 به‌عنوان فقیرترین شهرستان استان است. همچنین میزان HDI شهرستانهای طبس و مهریز به ترتیب برابر 56/0 و 59/0% بوده که نشان‌دهنده سطح میانه توسعه و فقر در میان دیگر شهرستانها است.

بحث: براساس نتایج مدلهای مورد نظر توزیع (زیرساخت، امکانات، خدمات و غیره) در شهرستانهای استان بیانگر ناهماهنگی و ناتوانی جغرافیایی مناطق است. براین اساس میزان توسعه و توسعه‌نایافتگی تفاوت آشکاری را بین مناطق استان نشان می­دهد. درنتیجه این تفاوتها تهیه و اجرای برنامه­ها و طرحهای هدفمند برای توسعه یکپارچه و متوازن لازم است.